Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą, a także może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. Zazwyczaj najczęstszy nasz kontakt z instytucją spółdzielni to kontakt ze spółdzielnią mieszkaniową, której celem jest zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych i innych potrzeb członków oraz ich rodzin, przez dostarczanie członkom samodzielnych lokali mieszkalnych lub domów jednorodzinnych, a także lokali o innym przeznaczeniu. Spółdzielnia mieszkaniowa nie może odnosić korzyści majątkowych kosztem swoich członków, w szczególności z tytułu przekształceń praw do lokali.

Dwoma podstawowymi aktami prawnymi, które regulują funkcjonowanie spółdzielni mieszkaniowych, są ustawa z 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze oraz ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych. Zgodnie z tą ostatnią możliwe było ustanawianie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu – możliwość ta przestała istnieć od 31 lipca 2007 roku i była pokłosiem wejścia w życie w życie ustawy z 14 czerwca 2007 o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu wciąż natomiast przysługuje osobom, na rzecz których zostało ustanowione przed tą datą.

Niniejszy artykuł ma na celu wskazać w jaki sposób przepisy regulujące funkcjonowanie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu kształtowane były przez Trybunał Konstytucyjny. Sąd ten określany jest mianem „negatywnego ustawodawcy” – ustawy w Polsce uchwalane są przez Sejm, następnie trafiają do Senatu, a finalnie przekazywane są Prezydentowi, który je podpisać, by te weszły w życie. Trybunał, sam z siebie, nie tworzy prawa, jednak Konstytucja wyposażyła go w kompetencję do orzekania o zgodności ustaw z Konstytucją oraz ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie. Jeśli Trybunał Konstytucyjny uzna, że ustawa (bądź jej część, np. dany przepis) stała w sprzeczności z aktem wyższego rzędu (np. Konstytucją), to wówczas dochodzi do utraty mocy takiego aktu prawnego. Reasumując – choć sam Trybunał nie jest w stanie stworzyć żadnych nowych przepisów prawa, to jest w stanie usunąć z polskiego porządku prawnego te, które aktualnie funkcjonują.

Regulacje dotyczące spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu wielokrotnie były badane przez Trybunał Konstytucyjny. Niniejszy tekst ma na celu przybliżyć Czytelnikowi linię orzeczniczą Trybunału, by – w razie dostrzeżenia, że jego konstytucyjne prawa i wolności mogą być łamane – znał on pewną ogólną myśl przyświecającą polskiemu sądowi konstytucyjnemu, gdy orzeka w temacie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu i wiedział, w jaki sposób zareagować. Pamiętajmy bowiem, że art. 79 ust. 1 Konstytucji RP przyznaje każdemu możliwość złożenia skargi konstytucyjnej – głosi on, że każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Wśród wymogów, które ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym wskazuje, warto w tym miejscu przypomnieć dwa:

1.  Skarga konstytucyjna może być wniesiona po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu 3 miesięcy od dnia doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia (art. 77 ust. 1 ustawy);
2.  Skargi konstytucyjnej nie sporządzamy i nie wnosimy samodzielnie, lecz istnieje (co do zasady) obowiązek zastępstwa przez adwokata lub radcę prawnego, tzw. przymus adwokacko-radcowski (art. 44 ust. 1 ustawy).

Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu to jedno z ograniczonych praw rzeczowych (podobnie jak użytkowanie, zastaw, hipoteka oraz służebność). Polskie prawo cywilne wyróżnia dwa rodzaje praw rzeczowych – prawo własności oraz ograniczone prawa rzeczowe. Konstytucja RP w dwóch miejscach chroni prawo własności:

– w art. 21 ust. 1 Konstytucji, które zapewnia ochronę prawa własności i prawa dziedziczenia;

– w art. 64 ust. 2 Konstytucji, zgodnie z którym własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. Ochrona własności na gruncie konstytucyjnym jest więc oczywista – rodzi się jednak pytanie czy ustawa zasadnicza zapewnia też ochronę innych niż prawo własności praw rzeczowych, w tym spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu? Art. 64 ust. 2 Konstytucji posługuje się pojęciem „innych praw majątkowych” – czy „ograniczone prawa rzeczowe” i „inne prawa majątkowe” to synonimy? Czy może wśród „innych praw majątkowych” znajdują się ograniczone prawa rzeczowe? W literaturze wskazuje się, że wśród „innych praw majątkowych” znajdują się, między innymi, prawa majątkowe które wykazują szczególną bliskość wobec prawa własności, stanowiąc w okresie PRL jego (do pewnego stopnia) odpowiednik (np. prawo użytkowania wieczystego czy spółdzielcze prawo do lokalu).

Reasumując – art. 64 ust. 2 Konstytucji obejmuje swoją ochroną spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu.

Przed analizą poszczególnych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego należy wskazać, że zgodnie z Konstytucją:

– Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym (art. 2 Konstytucji)
– ograniczanie praw i wolności możliwe jest na podstawie przepisów ustawy i musi mieć ono charakter proporcjonalny (art. 31 ust. 3 Konstytucji);
– wszyscy ludzie są równi oraz obowiązuje zakaz dyskryminacji (art. 32 Konstytucji).

Przepisy te będą przywoływane przez TK.

Pierwszy wyrok, który warto wskazać, pochodzi z dnia 25 lutego 1999 roku (sygn. K 23/98) i dotyczył art. 228 ustawy z 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze. Stanowił on, że w razie śmierci członka spółdzielni spadkobierca powinien, w terminie jednego roku od dnia otwarcia spadku, przedstawić stwierdzenie nabycia spadku, a jeżeli postępowanie sądowe o to stwierdzenie nie zostało zakończone w tym terminie, złożyć dowód jego wszczęcia. W przypadku niedochowania terminu dochodziło do wygaśnięcia prawa będącego przedmiotem spadkobrania. Trybunał wskazał, że „tworzenie nowego ładu prawnego w Polsce, także w zakresie dotyczącym prawa własności i innych praw majątkowych oraz związane z tym porządkowanie stosunków prawnych, prowadzić musi w konsekwencji do umocnienia ochrony tych ograniczonych praw rzeczowych, które ze względu na zaszłości historyczne, pojmowane były jako “ułomne prawa własnościowe”. Oznacza to, że treść ograniczonego prawa rzeczowego takiego jak spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, powinna być interpretowana w taki sposób aby jego ochrona zbliżała się do ochrony przewidzianej dla prawa własności” i tym samym orzekł o niekonstytucyjności przywołanej wyżej regulacji. Stwierdził, że przepisy art. 228 ustawy stoją w sprzeczności z art. 64 ust. 1 i 3 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.

W wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 maja 2001 r., sygn. SK 15/00 wskazano, że „w przytaczanym już wyroku z 25 lutego 1999 r. (sygn. K. 23/98) Trybunał Konstytucyjny wskazał, iż konstrukcja zastosowana w art. 228 § 3 ustawy Prawo spółdzielcze [który zakładał, że przypadku niedochowania terminu na podjęcie działań, o których wspomniano wyżej, dochodziło do wygaśnięcia prawa będącego przedmiotem spadkobrania];w rzeczywistości pozostaje w sprzeczności z normą wyrażoną w art. 64 ust. 1 Konstytucji, przez to, że narusza prawo każdego do dziedziczenia; oraz że regulacja opisana w art. 228 § 1 ustawy Prawo spółdzielcze [który zmuszał spadkobiercę by w terminie jednego roku od dnia otwarcia spadku, przedstawił stwierdzenie nabycia spadku, a jeżeli postępowanie sądowe o to stwierdzenie nie zostało zakończone w tym terminie, złożył dowód jego wszczęcia] „nie była
uzasadniona ani niezbędnością, ani też celowością ochrony praw i wartości wskazanych w
przepisie art. 31 ust. 3 Konstytucji”.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 29 czerwca 2001 r., sygn. akt K 23/00 mówił z kolei o niekonstytucyjności czterech regulacji:

– art. 215 § 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze zakładał, że prawo do lokalu mieszkalnego może należeć tylko do jednej osoby bądź do małżonków – TK stwierdził, że ten przepis jest niezgodny z art. 32 Konstytucji (zakazującym dyskryminacji) w związku z art. 2 (zasadą demokratycznego państwa prawa) oraz art. 64 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3;
– art. 216 ustawy Prawo spółdzielcze wprowadzał przymus podziału przysługującego małżonkom prawa – w ciągu roku powinni oni byli zawiadomić spółdzielnię o tym, któremu z małżonków przypadło spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu (bądź przedstawić dowód wszczęcia postępowania sądowego celem doprowadzenia do takiego podziału). W razie niewykonania takiego obowiązku spółdzielnia mogła podjąć uchwałę o wygaśnięciu prawa do lokalu. Trybunał Konstytucyjny uznał, że przepis jest
niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
– art. 217 § 1 i 2 ustawy Prawo spółdzielcze przewidywały obowiązek uzyskania zgody spółdzielni mieszkaniowej na wynajęcie lub oddanie w bezpłatne używanie całego lokalu mieszkalnego, przy czym wynajmowanie lub oddawanie w bezpłatne użytkowanie części lub całości przydzielonego lokalu
mieszkalnego było dopuszczalne dopiero po zamieszkaniu członka w lokalu. W tym przypadku TK również uznał niezgodność przepisów z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
– art. 238 § 3 Prawa spółdzielczego przewidywał możliwość wynajęcia lub oddawania lokalu w bezpłatne użytkowanie wyłącznie za zgodą spółdzielni – tutaj także uznano niezgodność z 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Trybunał w tym orzeczeniu przypomniał, że „jak to już wielokrotnie podkreślano ochrona ograniczonego prawa rzeczowego jako prawa majątkowego powinna być maksymalnie zbliżona do ochrony odpowiedniej dla prawa własności”. Taka właśnie jest najważniejsza idea, która przyświeca w zakresie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu Trybunałowi Konstytucyjnemu – jeśli widzimy, że przepisy uderzają w osoby, którym przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, a analogicznych problemów nie mają osoby, którym przysługuje prawo własności, potencjalnie możemy spodziewać się, że takie regulacje, w odczuciu sądu konstytucyjnego, są niekonstytucyjne.

Bibliografia:

J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, Warszawa 2012

P. Tuleja (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2019

 

Autor: Michał Szymański

Powyższy tekst prezentuje opinię Autora. NIW-CRSO nie jest odpowiedzialny za sposób wykorzystania zawartych w nim informacji.

Sfinansowano ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Wspierania Rozwoju Organizacji Poradniczych na lata 2022-2033.